Het Coenradie-effect (en andere mediagenieke illusies)

Er is een woord dat we tijdens de campagne voortdurend gaan horen. Het heeft zes letters en zal door politiek duiders worden uitgesproken met een dictie alsof er buitenaards leven is ontdekt, maar dan op het Binnenhof. ‘Effect’ is het woord dat in de media vol ontzag en quasiwetenschappelijke ernst zal vallen.

Sterker nog, het is al gevallen voor de verkiezingscampagne überhaupt was begonnen. In koor papegaaiden de duiders op televisie en in de krant elkaar na over het Coenradie-effect, vernoemd naar de oud-staatssecretaris Ingrid Coenradie van de PVV die – volgens de vertelling – het heldhaftig opnam tegen haar eigen partijleider Geert Wilders. In feite deed ze wat iedere bestuurder geacht wordt te doen: besturen en luisteren naar de werkvloer. Bovendien had ze nooit ideologisch de degens gekruist met de PVV-leider over bijvoorbeeld, ik noem maar wat, het verbieden van de Koran.

Toch werd in medialand een nieuwe ster een eigen effect geboren. En toen ze zich aansloot bij JA21 en die partij vervolgens in de peilingen steeg naar maar liefst tien zetels nodigden diezelfde media haar weer uit om te praten over het Coenradie-effect. Alsof het zomaar een natuurverschijnsel was. De partij daalt alweer in de virtuele wedloop waar vooral campagnestrategen en politieke junkies zich gulzig op storten.

Maar juist omdat deze strijd virtueel is, kunnen duiders eruit halen wat ze willen. De talkshowredacties zijn gek op Joost Eerdmans van JA21, dus zullen ze altijd een effect, een reden vinden om hém uit te nodigen in plaats van Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren die meer zetels heeft in de Tweede Kamer.

Sowieso is de media na het Fortuyn-effect uit 2002 áltijd op zoek naar het nieuwe rechtse geluid. Dus na Trots op Nederland van Rita Verdonk, Forum voor Democratie van Thierry Baudet en de heropleving van de Partij voor de Vrijheid van Geert Wilders is het wachten op de volgende inwisselbare belofte. De persoon is daarbij altijd belangrijker dan de inhoud, want het is lastiger uit te leggen wat een partij echt gedaan heeft of doet.

Zo zullen politiek duiders komende weken tot vervelens toe beginnen over het Samsom-effect. Dat gaat dan over voormalig PvdA-leider Diederik Samsom, die in de lente van 2012 bekendstond als opgewonden standje, maar na de zomervakantie terugkwam in pak en de redelijkheid zelve leek. De PvdA werd uiteindelijk de tweede partij met 38 zetels in de Tweede Kamer.

Volgens de verkiezingsfluisteraars dankte hij dat succes aan die metamorfose: het Samsom-effect. Ze vergeten daarbij bewust de hardnekkige neiging van campagneleiders om verkiezingen te verkopen als een Amerikaanse tweestrijd: een race tussen twee personen, met als trofee de macht voor één partij. Dat Nederland altijd door coalities wordt geleid, doet er dan even niet toe.

En voor wie dan toch even in een tweestrijd wil denken: SP-leider Emile Roemer maakte net zo veel kans om het tegen VVD-leider Mark Rutte op te ‘mogen’ nemen. Alleen werd hij tijdens een televisiedebat misleid. Roemer zei dat de VVD het eigen risico in de zorg wilde verhogen, maar Rutte ontkende dat glashard, waarna Roemer zichtbaar aan zichzelf begon te twijfelen. Dat gestamel was prompt het enige waar de duidingen over gingen. Terwijl Rutte gewoon loog. Een goede debatleider zou de verkiezingsprogramma’s kennen en ingrijpen, maar niet in Nederland. Hier wordt zo’n leugen beloond door duiders als ‘slim debatteren’.

De hele campagne in 2012 werd voorgespiegeld als een tweestrijd tussen de VVD en PvdA. Met als resultaat dat deze twee partijen met elkaar gingen regeren en de PvdA instemde met de verdere liberalisering van de woningmarkt en de uitholling van de verzorgingsstaat. De partij werd de volgende verkiezingen afgestraft en kreeg nog maar negen zetels. Het echte Samsom-effect, wat mij betreft. Maar daar hoor je de duiders zelden over. Inhoud scoort niet in televisie-formats. Daardoor moeten partijen als de SP zich altijd verdedigen (‘heeft u het nu alweer over neoliberalisme?’), terwijl partijen als de PVV alle ruimte krijgen om de werkelijkheid tot één oorzaak te reduceren (‘alles komt door migratie!’).

Afgelopen week was in de dagelijkse radiorubriek Mediaforum - die pretendeert journalistieke dilemma’s te behandelen - aandacht voor de politieke berichtgeving. Het ging over Dilan Yeşilgöz en de vraag of ze nog aan kon blijven als politiek leider van de VVD. Nog los van de vraag of journalisten daarover gaan, ging het wéér niet over het programma van de VVD waarin de zwaksten duidelijk de zwaarste lasten moeten gaan dragen. Meer dan genoeg om een stevige inhoudelijke discussie over te voeren.

Maar, nee. Afgelopen tijd ging het vooral over het Bontenbal-effect, naar de CDA-leider Henri Bontenbal die Coenradie kennelijk heeft ingehaald. De BBB probeerde intussen een eigen effect te fabriceren en gaf Het AD de ‘primeur’ dat de oud-VVD’er Helma Lodders overstapte naar de BBB. In het ‘exclusieve’ interview dat de krant kreeg, stond geen woord over haar baan bij Vee & Logistiek Nederland, een branche die de BoerenBurgerBeweging een warm hart toedraagt. Deze week mocht partijleider Caroline van der Plas zonder tegenspraak bij Oranjezomer van SBS6 klagen over de stikstofregels in Nederland (‘dit land is gek geworden’).

De presentator was Thomas van Groningen. Eerder was hij van Op1, van de publieke omroep, en koketteerde hij met ‘de impact’ die dat programma had, noteerde Amber Wiznitzer van NRC, een van de scherpste tv-recensenten van het land. Van der Plas was aan het begin van haar politieke carrière uitgenodigd, terwijl ze op nul zetels in de peilingen stond. ‘Zij vermoedt nu wel dat dat moment haar behoorlijk heeft geholpen met haar zetel voor de BBB’, aldus Van Groningen in 2024. ‘En die stapt over een aantal weken in het kabinet!’

Zo écht is het spel dat politieke junkies spelen. Voor hen een virtueel genot, maar voor de kiezers vaak een spektakel dat eindigt in teleurstelling.

U kunt mij steunen via een lidmaatschap of een (kleine) donatie via deze knop. Tips zijn welkom op kimvankeken@proton.me.